मध्यम वर्गीय व्यवसायीको न राज्य छ, न निजी क्षेत्रका संस्थाले वास्ता गर्छः व्यवसायी शर्मा

देशको विषम आर्थिक अवस्थाका कारण अहिले धेरै उद्योगी व्यवसायी समस्यामा परेका छन् । देश एक हिसाबले आर्थिक मन्दीको अवस्थामा छ भन्दा पनि हुन्छ । कोरोना महामारीपछि सुरु भएको आर्थिक उचारचढाव, सरकारको अस्थिर नीतिको शिकार सानादेखि ठूला उद्योग व्यवसायीसम्म परेको छ । यसको सबैभन्दा बढी प्रभाव मध्यम खालका उद्योगी व्यापारीहरुमा परेको पीडितहरुको अनुभव र भोगाईबाट देखिन्छ । व्यवसायिक वातावरण नहुँदा मानिसहरु एक पेशाबाट अर्कोमा मात्रै नभएर देशबाटै पलायन हुने र आत्महत्या गर्नेसम्मका घटनाहरु समेत देखिएको छ । बैंकिङ क्षेत्रले ऋण प्रवाहमा एकपछि अर्को अठोर नीति लिने र तरलता संकुचनको कारण देखाउँदै ब्याजदर अस्वाभाविक रुपमा बढाउने जस्ता कुराले आफूजस्ता मध्यम वर्गीय व्यवसायीहरु धेरै पीडामा रहेको संगम स्विट्सका संस्थापक संगम शर्मा बताउँछन् । संगम स्विट्स नेपालको लोकप्रिय मिठाईको ब्राण्ड भए पनि शर्मा भने पछिल्लो समय निकै असहज अवस्थामा गुज्रिएका छन् । सहकारीमा पैसा डुब्दा, उधारो कारोबारको पैसा नउठ्दा, बैंकहरुले दुःख दिँदा उनीजस्ता हजारौं व्यवसायीहरु पलायनको अवस्थामा पुगेका छन् । तर आफूहरुको पीडा सुन्ने न राज्य छ, न निजी क्षेत्रका प्रतिनिधिमूलक संघसंगठन रहेको उनी बताउँछन् । प्रतिकुल व्यवसायिक वातावरणका कारण घर र सटरहरु खाली हुँदै गएका छन् । यद्यपि व्यवसायी शर्माले कठिन चुनौति सामना गर्दै आफ्नो ब्राण्डप्रतिको विश्वासलाई डगमगाउन दिएका छैनन् । उनीसँगको कुराकानी– 

तपाइँ मिठाईको व्यवसायमा कहिले र कसरी लाग्नुभयो ? 
म यो व्यवसायमा लागेको त त्यही २७–२८ बर्ष भयो । मैले नै संगम स्विट्स सुरु गरेको हो । त्यसअघि पनि अरु विभिन्न व्यवसाय गरियो । त्यसको छुट्टै इतिहास छ । अहिले भन्दा लामो होला । अगाडिको व्यवसायमा पनि धेरै उतार–चढाव र सफलता–असफलता भोग्दै पछि मिठाइको व्यवसाय सुरु गरेको हो । संगम स्विट्स सुरु गर्दाको सन्दर्भको कुरा गर्दा व्यवसायकै सिलसिलामा एक पटक धरानबाट काँकडभिट्टा जाँदा बाटोमा विरोध प्रदर्शनका कारण दमकमा नै बस्नुपर्यो । त्यतिबेला गाडिले कुखुरा मार्दा पनि सुँगुर मार्दा पनि सडक अवरोध गरेर विरोध गर्ने चलन बढी थियो । त्यतिबेला धरान विकास हुने क्रममा नै थियो । तर खानपिनका लागि धरानमा एउटै शाकाहारी होटल र रेष्टुरेन्ट भेटिएन् । म शाकाहारी मानिस । त्यो समस्या भोगेपछि सोही दिन के निर्णय गरें भने शाकाहारी खानेकुराको व्यवसाय गर्ने । म हिन्दू समुदायको मान्छे, भगवानमा विश्वास गर्ने भएकाले भगवानले नै ‘तिम्रो पेट पाल्ने पेशा व्यवसाय यही हो’ भनेर बाटो देखाइदिएको जस्तो लाग्छ अहिले । मिठाईको व्यवसाय सुरु गर्ने निधो भएपछि सिलगुढीबाट शाकाहारी खानेकुरा बनाउने एउटा टोली ल्याएर यो व्यवसाय सुरु गरेको हो । त्यो दिनदेखि अहिलेसम्म यो व्यवसायबाट राम्रै भएको छ । अरु कुरामा हात हाल्दा समस्या धेरै भोग्नुपरे पनि संगम स्विट्सबाट भने मलाई राम्रो नै भएको छ । 

तपाइँ पछिल्लो समय समस्यामा हुनुहुन्छ । व्यवहार बिग्रिएको छ । कहाँबाट कसरी समस्यामा पर्नुभयो ? 
जतिबेला मैले संगम स्विट्स सुरु गरे, त्यतिबेलाको संघर्षपूर्ण समयमा गाह्रो हुनुपर्ने । तर त्यतिबेला अहिले जस्तो गाह्रो भएन् । किनभने त्यतिबेला ऋण लिन पनि समस्या थियो, चिनजान पनि कम थियो, ज्ञान र अनुभवको पनि कमी थियो । गाह्रो त त्यतिबेला बढी हुनुपर्ने थियो । अहिले आएर ‘व्यवसाय गर्न पनि यति धेरै गाह्रो हुने रहेछ’ भन्ने महशुस हुँदैछ । गएको तीन–चार बर्ष मेरा लागि निकै सकसपूर्ण भएको छ । यस्तो सकस भूकम्प, नाकाबन्दीमा पनि भएन् । कमलपोखरीमा भवन बनाउन जब मैले सुरु गरें, त्यससँगै सुरु भएको आर्थिक संकटले साह्रै ठूलो पीडा भोग्नुपरेको छ । यो डरलाग्दो संकट छ । म धेरै अस्थिर भइसकेको छु । मजस्तै अरु हजारौं व्यवसायीहरु पनि यो भूमरीमा होलान् । हामी जस्ता व्यापारी वर्गका लागि विरलै आउने संकट हो यो । मैले मिठाईको व्यापार सुरु गरेको २७–२८ बर्षमा कहिले पनि यस्तो समस्या झेल्नुपरेको थिएन् । साथीभाईसँग सरसापट गरेर, बैंकबाट ऋण लिएर कुनै परियोजना अघि बढाएकाहरुका लागि यो समय निकै नै असहज बनेको छ । पुस्तौंदेखि व्यापार व्यवसाय गर्ने पुँजी भएकाहरुका लागि त अहिलेको समयले पनि असर नपर्ला । तर म र जस्ता व्यापारीहरुका लागि जीवनमरणको स्थिति छ । 

यो स्थिति आउनेको अन्तर्य के होला जस्तो लाग्छ ? तपाइँको अनुभव र विश्लेषण के छ ? 
हुन त म आर्थिक क्षेत्रको विज्ञ होइन् । काम गर्दै जाँदा कमी कमजोरी सच्याउँदै आफ्नो बलबुताले व्यापार गर्ने मानिस हो । यो विषम आर्थिक स्थिति कसरी आयो ? त्यो कुराको गहन तथ्य मैले भन्नसक्ने विषय पनि होइन् । मैले त व्यापार गर्दैगर्दा भोगेको समस्या र पीडा मात्रै भनेको हो । मेरो आफ्नो सामान्य बुझाईमा हाम्रो बैंकिङ प्रणालीमा अचानक विदेशी सिस्टम ल्याइयो । त्यसलाई जबरजस्ती लाद्ने काम भयो । नेपाली उद्योगी व्यवसायीको अवस्था र आवश्यकतालाई विश्लेषण नै नगरी नेपाल राष्ट्र बैंक र बैंकहरुले एकपछि अर्को नीति नियम लाद्न थाले । एउटा गतिमा हिँडिरहेको गाडीलाई एक्कासी मोड्दा गाडीमा बसेका मानिसहरु लड्छन् । अत्तालिन्छन । चोट लाग्छ । त्यो कुरा गाडी चलाउनेले बुझ्नुपर्ने थियो । बुझेनन् । बैंकिङ क्षेत्रले पनि ऋणीहरुलाई नयाँ सिस्टममा बाँध्न थाल्यो जुन कुरा क्रमसः लागू गर्नुपर्ने थियो । स्वदेशी उद्योगी व्यापारीलाई असहज नहोस् भनेर विचार पुर्याउनुपर्नेमा विदेशी संस्थाहरुले दबाब वा सुझाव दिए भन्दैमा हौसियर एकपछि अर्को नीति निर्देशन लागू गर्ने गराउने काम भयो । राष्ट्र बैंक र बैंकहरु त नेपाल जनताको सुविधा र सहजताका लागि हुनुपर्ने थियो । त्यो हुन सकेन, मेरो बुझाईमा । जनता थला पर्ने तर बैंकिङ सिस्टम मात्रै बलियो भएर के गर्नु ? सबै बलियो हुनुपर्छ । यस्तै शैलीले नै त हो मानिसमा निराशा र आक्रोस बढ्दै गएको । मानिसहरुको पलायन बढेर गएको । यो कुरा कस्ले बुझ्ने ? कस्ले बुझाउने ? वित्तीय क्षेत्र संवेदनशील क्षेत्र पनि हो । कसिलो नीति ल्याउँदा बजारमा कस्तो पर्छ ? त्यो कुरालाई पटक्कै ख्याल गरिएन् । अध्ययन गरिएन् । 

भनेपछि मौद्रिक नीतिले नै धेरै समस्या सिर्जना गर्यो भन्ने तपाइँलाई लाग्छ ? 
पक्कै पनि । मानौ कसले आफ्नो व्यवसायको आकार प्रकारअनुसार पाँच करोडको ओभरड्राफ्ट चलाइरहेको थियो, त्यसलाई एक्कासी एक करोडमा झार्यो भने त्यो व्यवसायीले एकै पटक चार करोड कहाँबाट ल्याउँछ । चलाईरहेको व्यवसायबाट रातारात नाफा त हुँदैन् । अहिले आर्थिक मन्दीले गर्दा मानिसहरुको क्रयशक्ति कमजोर भएर गएको छ । उपभोग गर्ने ठूलो जनसंख्या देश छोडेर गएकोले पहिला जस्तो उत्पादन र बिक्री छैन् । राज्यको नीति नियम पनि उद्योगी व्यवसायीलाई सहजीकरण गर्ने र सुविधा दिनेभन्दा कसरी हुन्छ कडाई गर्ने, दुःख दिने, बढी कर अशुल्ने भन्ने कुराबाट प्रेरित छ । व्यापारीले खाएका मात्रै छन्, लुटेका मात्रै छन्, यिनीहरुलाई जे गर्दा पनि हुन्छ भन्ने सोच राजनीतिक तहमा, प्रशासनिक तहमा छ । समाजमा पनि त्यसैको प्रभाव परेको छ । तर अहिले धेरै व्यवसायीहरु कष्टपूर्ण अवस्थामा छन् । अहिले बैंकिङ क्षेत्रमा आएको अव्यवहारिक नीति पनि सोही मनोवृत्तिको रुप हो भन्ने लाग्छ ।

अहिले सहकारी संस्थाहरुमा निकै ठूलो समस्या सिर्जना भएको छ । लघुवित्त संस्थाहरुदेखि बैंक वित्तीय संस्थाहरुमा पनि समस्याहरु देखिएका छन् भने तपाइँहरु जस्ता व्यवसायले भोग्दै आएका समस्या अर्कोतिर छ । यी दुवै कुराको अन्तरसम्वन्धलाई कसरी मूल्यांकन गर्नुभएको छ ? 
अघि पनि मैले भने एकले अर्कोलाई बुझ्ने प्रयास नै गरिएन् । एउटा पक्षको समस्यालाई अर्को पक्षले बेवास्ता गर्ने, उपेक्षा गर्ने अवस्था छ । हामी जस्ता व्यवसायीहरुलाई प्रतिनिधित्व गर्ने संघसंगठन पनि छन् । ती संघसंगठनका टाउके तहले हामी जस्ता मध्यमवर्गीय व्यवसायीले भोगेको जस्तो समस्या नभोगेका पनि हुनसक्छन् । तर एउटा कुरा उनीहरुलाई हामी जस्ता व्यवसायीले भोगेका समस्या बुझ्न, सुन्न, समस्या समाधान गर्न फुर्सद छैन् । जस्तो नेपाल उद्योग बाणिज्य महासंघले ‘तिमीहरुलाई के समस्या परेको छ ? के छ हामीले गर्नुपर्ने ?’ भनेर कहिल्यै सोध्दैन् । चासो दिँदैन् । सर्भे पनि गर्दैन् । उद्योगी व्यवसायीका समस्यामा त यस्ता संस्थाहरुले चासो दिनुपर्ने हो । राज्यले त सहजै हाम्रो कुरा सुन्दैन् । कम्तिमा निजी क्षेत्रका संस्थाहरुले त गाह्रो अप्ठ्यारो के छ ? बुझ्ने प्रयास गर्नुपर्ने हो । त्यो छैन् । वास्तवमै मध्यमवर्गीय व्यवसायीहरु अहिले निकै पीडामा छन् । जसको सरकारी तहमा भेटघाट, वार्ता हुन्छ, उनीहरुलाई हाम्रो जस्तो समस्या नहुने भएपछि किन कुरा उठाउँछन् ? किनभने उनीहरुको पुस्ता र वर्ग नै फरक भइसक्यो । वास्तवमा मध्यम वर्गीय व्यवसायीलाई प्रतिनिधित्व गर्ने संघसंगठन नै भएन् । हामीहरु गएर सम्वन्धित सरकारी निकायमा कुरा गर्दा ‘धेरै जान्ने हुने ? हामीलाई सिकाउने ?’ जस्तो गर्छन् । झन समस्या थपिएला कि ? झन अनावश्यक दुःख दिन्छन् कि भन्ने डर हुन्छ । किनभने राज्यका हरेक निकाय, त्यसको नेतृत्व गर्ने र काम गर्ने धेरै मानिसहरु अनुदार छन् । परपीडक छन् । स्वार्थी छन् । ‘तेरो कुरा सुनेर मलाई के फाइदा ?’ भन्ने ढंगले कुरा गर्छन् । त्यो हुँदा बोल्न डराइन्छ । किनभने रोजीरोटीको कुरा छ । आफ्ना बालबच्चाको भविश्यको कुरा छ । यो खालको परिस्थिति र वातावरणले गर्दा म जस्ता व्यवसायीहरु गुम्सिएर, पीडा सहेर बस्नुपर्ने अवस्था छ । 

तपाइँहरुलाई व्यवसाय गर्ने कुरामा पर्ने मुल समस्याहरु के के हो ? 
धेरै कुरा छ । करको कुरा छ । बिजुलीको महशुलको कुरा छ । बैंकको किस्ताको कुरा छ । ब्याजदरको कुरा छ । गुणस्तरको नाममा अनावश्यक दुःख दिने कुरा छ । बिजुलीको महशुस समयमा नतिरेको नाममा २५ प्रतिशत जरिवाना हान्दिन्छ । मैले जानीजानी बदनियतपूर्ण ढंगले कर, विद्युत महशुल नतिरेको होइन् । व्यवहार बिग्रिएर हो नि । समस्या परेर नतिरेको कुरा कस्ले बुझ्ने ? कस्ले सहजीकरण गर्ने ? हरेक महशुल, कर, ब्याजमा चर्को जरिवाना हान्दै गएपछि म त कहिल्यै त्यो पैसा तिर्ननसक्ने हुने भएँ । म ‘डिफल्टर’ हुने भएँ । अहिलेको देशको आर्थिक परिस्थिति सहज छैन् । व्यवसायिक वातावरण छैन् । धेरै उद्योगी व्यवसायीहरु पलायन हुने क्रम बढेको छ । घर र सटरहरु खाली हुँदै गएका छन् । यो त राज्यका संयन्त्रदेखि राजनीति गर्ने सबैले देखेको कुरा हो । तर परिस्थिति जे जस्तो सुकै होस्, तैंले कर अहिले नै तिर, महशुल अहिले नै तिर, नतिरे २५ प्रतिशत जरिवाना हान्छु हाम्रो शासन पद्दती नै अन्धो जस्तो छ । किनभने उसमा विवेक नै छैन् । इमान्दारितापूर्वक व्यवसाय गर्दागर्दैको अवस्थामा व्यवहार बिग्रिएको कुरालाई हेर्ने र बुझ्ने परिपाटी नै विकास भएन् । माथिल्लो तहका उद्योगी व्यापारीहरु, जसको पहुँच माथिसम्म छ, उनीहरुले त मिलाउलान् । तर हाम्रो तहका व्यापारीहरु त्यो गर्न पनि सक्दैनौं । सहने र भोग्ने मात्रै हो । वास्तवमा हामीले राज्यबाट निःशुल्क केही पनि खोजेको होइन् । अहिलेको समस्या कम गर्न ऋण थपिदिए पनि त्यसको ब्याज तिरिहाल्छौं । कर पनि तिछौं । महशुल पनि तिछौं । विद्युत महशुलको बक्यौतालाई किस्तावन्दीमा तिर्ने गरेर नियमित महशुल तिर्न सकिने व्यवस्था गरिदियो भने पनि त हामीलाई केही राहत हुन्छ । आखिर हामी पनि यही देशका नागरिक हौं । अहिलेसम्म राज्यको नीति नियम पालना गरेर कर तिर्दै व्यवसाय गर्दै आएका मानिस हौं नि । यही देशको अर्थतन्त्रका लागि काम गरेका छौं । मेरो यही मिठाईको व्यापारले डेढ सय जनालाई रोजगारी दिएको छ । घीउ, दुध, सागसब्जी बेच्नेहरुबाट सामान किन्दा उनीहरुको पनि गुजारा चलेको छ । 

तपाइँको अहिले ऋण सापटी कति छ ? भन्न मिल्छ ? 
भन्न मिल्दैन् । किनभने यति धेरै ऋण किन लियो ? भन्ने पनि हुनसक्छ । एउटा कुरा के भने व्यवसायी भनेको वा भनौं व्यवसायमा लागेको मानिस बढी सिर्जनात्मक हुन्छ । नयाँ गरौं, फरक गरौं, सफलतापूर्वक गरौं । आफू र आफ्नो ब्राण्डलाई अझ प्रवर्द्र्धन गरौं भन्ने सोच राखेको हुन्छ । त्यसका लागि उसले जोखिम मोलेको हुन्छ । अझ बढीलाई रोजगारी दिउँ, अझ बढी कर तिरौं भन्ने सोच राखेको हुन्छ । त्यस क्रममा बैंक वित्तीय संस्थाबाट ऋण लिइन्छ । नपुगे साथीभाई इष्टमित्रसँग सापट मागिन्छ । मैले पनि त्यसरी नै व्यवसाय चलाउने क्रममा ऋण सापटीको दायित्व बढाउनुपर्ने परिस्थिति सिर्जना भयो । देशमा आर्थिक मन्दीको अवस्था यही बेलामा, त्यही बेलामा बैंकिङ क्षेत्रमा एकपछि अर्को कठोर नियम कानुनले गर्दा मेरो समस्या बढ्दै गयो । हिजोका दिनमा मैले ऋण लिँदा ८ प्रतिशतको हाराहारीमा ब्याजदर थियो । यही बीचमा मैले १५ प्रतिशतसम्म ब्याजदर बुझाउनुपर्यो, जुन मैले सोचेको समेत थिइन् । यही बेलामा पहिला जस्तो व्यापार पनि नहुने, ब्याजदर पनि झण्डै दोब्बर हुने । मैले कसरी तिरें होला ? मेरो स्थिति के भयो होला ? भौंतारिँदै कहाँ कहाँ पुगें होला ? कतिजनासँग हारगुहार गरें होला ? यद्यपि अहिलेसम्म म टिकेको छु । टिकाएको छु । यद्यपि मेरो आन्तरिक निकै जटिल बनेको छ । अब त म जेसुकै भए पनि होस् भन्ने परिस्थितिमा पुगेको छु । 

के छ तर उपाय ? निकास के देख्नुहुन्छ ? 
मलाई त अहिले केही मानिसलाई भेला पारेर आफ्नो पीडा सुनाउन पाए पनि केही राहत मिल्थ्यो कि भन्ने लाग्छ । अझ अगाडि बढ्दा सुन्नुपर्ने मानिसलाई सिधै आफ्नो समस्या सुनाउन पाए पनि हुन्थ्यो भन्ने लाग्छ । तर त्यहाँसम्म हाम्रो पहुँच छैन् । सुनाउनका लागि उनीहरुलाई भेट्न प्रयास गरे पनि उनीहरुसँग सुन्ने फुर्सद छैन् । भाषणहरु गरेको देख्दा अलिअलि समस्या बुझेको, समाधान गर्न खाजेको हो कि जस्तो पनि देखिन्छ । तर विशेषगरी मध्यमवर्गीय व्यवसायीहरुको अवस्था निकै जटिल भइसकेको छ भन्ने कुरा उनीहरुलाई पनि थाहा नहुनसक्छ । समस्या सम्वन्धित् व्यक्तिसम्म पुर्याइदिने इमान्दार व्यक्ति र संस्थाहरु पनि भएन् । अझै पनि मलाई आशा छ कि अर्थतन्त्र चाँडै सुध्रिन्छ । सुधार्छन होला । म सकारात्मक नै सोच राख्ने भएकाले त्यो आशा राख्छु । शासन गर्नेहरुमा पक्कै पनि हाम्रो समस्या पुग्ला । जनताको पीडा पुग्ला । कसैले मलाई प्रधानमन्त्रीदेखि राष्ट्र बैंकका गभर्नरसम्म पुग्ने र कुरा राख्ने समय मिलाइदिए पनि हुन्थ्यो भन्ने लाग्छ । समस्याको निकास खोज्न कुनै सिद्धान्तका कुरा गरेर मात्रै हुँदैन् । व्यवहारिकरुपमा समस्यालाई बुझ्न जरुरी हुन्छ । उहाँहरुले समस्याको चुरो बुझ्नसक्नुभयो र सोअनुसारको निकास खोज्नुभयो, नीति नियममा सुधार गर्नुभयो भने त सबैले राहत महशुल गर्ने अवस्था बन्थ्यो । 

तपाइँले मध्यम वर्गीयको कुरा निकै उठाउनुभयो । किन ? 
मैले किन मध्यम वर्गीय व्यवसायीको कुरा उठाएको छु भने ठूलो व्यवसायीलाई माथि लैजाने पनि यही वर्ग हो । साना व्यापारीहरुको उत्पादन र सेवा पनि यही मध्यमले बेचिदिने हो । यो पुल हो । मेरुदण्ड हो । यो वर्ग उठ्यो भने सबैका हित नै हुन्छ । त्यो भएकाले मझौला खालका उद्योगी व्यवसायीहरुलाई थप निराश हुन दिन हुन्न । पलायन हुन बाध्य पार्न हुन्न । टिकाइराख्न जरुरी छ । साना खालका व्यवसायीसँग त्यस्तो ठूलो ऋण र व्यवसायिक जोखिम पनि हुन्न । उनीहरुको कमाई सामान्यरुपमा घट्दा वा बढ्दा ठूलो असर पर्दैन् । ठूला व्यवसायीको यो बर्ष नभए अर्को बर्ष, यो व्यवसायबाट नभए अर्को व्यवसायबाट भन्ने हुन्छ । उहाँहरुलाई हामीलाई जस्तो पुँजीको ठूलो समस्या हुँदैन् । उहाँहरुको पनि समस्या त होला तर हाम्रो जस्तो जटिल पक्कै छैन् । मेरो साढे दुई दशकभन्दा लामो व्यवसायिक अनुभवले पनि के भन्छ भने बीचका व्यवसायीहरुको अवस्था सुध्रियो भने देशकै आर्थिक अवस्था सुध्रिन्छ । अहिले सास फेर्न गाह्रो भएको अवस्था छ । यो बेला अक्सिजन दिइएन भने सास जान अब धेरै समय लाग्दैन् । जबकी मेरो स्विट्सको व्यापार नराम्रो छैन् । व्यापार राम्रै भएको मेरो स्थिति नै दयनीय छ, अरुको के होला अवस्था ?

तपाइँले धेरै पीडा र अनुभव सुनाउनुभयो । वास्तवमा अहिले स्थिति सामान्य छैन भन्ने कुरा घर तथा सटरहरु बन्द हुँदै गएको, व्यवसायीहरु पलायन हुने क्रम बढेको कुराले पनि दर्साउँछ । तपाइँ आफू चाहिँ पलायन हने सोचमा हुनुहुन्छ कि हुनुहुन्न ? 
सान्दर्भिक प्रश्न गर्नुभयो । मैले १४ बर्षदेखि व्यवसाय गर्न थालेको हो । वास्तवमा यति हतास म कहिले पनि थिइन् । म सकारात्मक सोच राख्नुपर्छ, मेहनत गर्नुपर्छ, निराश हुनुहुन्न भन्ने मान्यताको मान्छे हो । आजभन्दा पाँच–छ बर्षअघिसम्म मैले विदेश गएका नेपाली दाजुभाई दिदीबहिनीलाई फिर्ता आउने वातावरण बनाउनुर्छ, देशमा उद्यम गर्ने वा रोजगारी गर्ने वातावरण बनाउनुपर्छ भन्थे । त्यो वातावरण सरकारले मात्रै होइन्, सबै मिलेर गर्नुपर्छ भन्थें । त्यही सन्दर्भमा मैले पनि एउटा टिभी कार्यक्रम चलाएर विदेशिएकाहरुलाई फर्किन आव्हान गर्ने सन्देश प्रवाह गर्ने सोच बनाएको थिएँ । त्यस्तो अभियान चलाउन खोज्ने मान्छे आज म चल्तीको रेटमा, रिजनेवल रेटमा मेरो सम्पत्ति किन्दिने कोही आए परिवारसहित तुरुन्तै विदेशिने मनस्थितिमा पुगेको छु । वास्तवमा यो धर्तीले मेरो केही विगारेको केही छैन् । म जहाँ गए पनि यो भूमिको माया हुन्छ । मैले बैंकबाट ऋण लिएर बनाएको भवन हो यो । यही देशमा पलायन हुने भन्ने सोच छैन् । पेट पाल्न जहाँ सहज हुन्छ, त्यहाँ जाने मनस्थितिमा पुगेको छु । अहिले संसार ग्लोबल भिलेज भइसक्यो । किनभने अहिले नै हामी यहाँ दैनिक १७ घण्टा काम गर्छौं । तर नजिता छैन् । बैंकलाई बुझाउन पनि कमाईले पुग्दैन् । मेहनत गर्नेलाई जुन देशमा पनि खुल्ला छ । अवसर छ । वातावरण सहज छ । टिक्नका लागि राहत र सहजीकरणको त खोजी भइरहेको छ । सरकारले नगरे पनि चिनजानका मानिसहरुसँग कुरा भइरहेको छ । बैंकहरुसँग पनि चिनजान र सम्वन्ध नभएको होइन् । उहाँहरु पनि सिस्टमले बाँधिएकाले सहयोग गर्न नसकेको हो । उनीहरुलाई के विश्वास पनि छ भने यो मानिसलाई यो बेलामा दुई–चार करोड ऋण थप्दा तिर्छ । जसले सिस्टम बनायो, उसलाई केहीको पनि दुःख छैन् । को लडेर के हुन्छ र उसलाई ? त्यो भएकाले मध्यम वर्गीय व्यवसायलाई कसरी जोगाउने त्यो चिन्ताको विषय हो । यो वर्गी सक्कियो भने, सबै सक्न्छिन । अहिले त एउटा लड्दा अरुहरुले हेरेर बस्नुपर्ने परिस्थिति छ । एउटाले देश छोड्दा वा संसारै छोड्दा अरुहरु मुकदर्शक भएर बस्नुपर्ने परिस्थिति छ । हामी एउटै डोरीमा छौं, अर्को लड्दा मेरो पनि पालो आउँछ भन्ने जान्दाजान्दै लड्नबाट रोक्न सकेका छैन् । यो परिस्थितिमा बरु पलायन भैलो भने परिवारको कल्याण हुन्छ कि भन्ने हो मेरो । अरुको पनि त्यही बाध्यता होला । किनभने नेपालमा हामीले त्यही १७ घण्टा खट्दा आम्दानी पनि राम्रै हुन्छ । यति धेरै तनाब पनि झेल्नु नपर्ला । 

व्यवहार बिग्रिएर तपाइँलाई सामाजिकरुपमा परेको समस्या, पारिवारिकरुपमा परेको समस्या चाहिँ कस्तो छ ? 
धेरै नै समस्या भएको छ । सबैसँग टाढा टाढा जस्तो भएको छ । भेट्नुपर्ने इन्टमित्रहरुसँग भेट्न समय मिलाउन सक्किएको छैन् । हिजो राम्रो सम्वन्ध भएको नजिकको मानिस पनि अहिले टाढिन खोज्ने, सकेसम्म बोल्न नपरे हुन्थ्यो जस्तो गर्ने । यसमा दोषी म कि टाढिन खोज्नेलाई भन्ने ? हिजो यति आवश्यक पर्यो भने कसैसँग सीमित सहयोग मागिन्थ्यो । केही दिनमा त्यसलाई सल्टाइन्थ्यो । त्यो सीमित सहयोग गर्नसक्ने क्षमता उसको पनि भएकोले नै दिन्थ्यो । अहिले दशौं पटक दशौं गुणा बढी मागेपछि जतिसुकै मिल्ने मानिस पनि टाढा हुनु स्वाभाविक हो । यो खालको समस्या प्रायः धेरैको घरमा देखिन्छ । हिजो एक बचनमा सहयोग गर्ने भाईहरुले आज त्यो गर्ननसक्ने परिस्थिति निर्माण भएको छ । सहयोग गर्दागर्दै आफै नाङ्गै हुने हो कि ? भन्ने चिन्ता हुनु स्वाभाविक पनि हो । हिजोका दिनमा छोराछोरीको आवश्यकता सहजरुपमा पूरा गरिन्थ्यो । आज त्यो गर्ननसक्ने अवस्था बनेको छ । समयमा स्कुलको फि तिर्न सकिएन, समयमा किताब किन्न सकिएन भने पारिवारिक विचलन सुरु भइहाल्छ । 

अन्तिममा, नेपालको राजनीति प्रणाली, प्रशासनयन्त्र, अर्थतन्त्र, मौद्रिक प्रणाली सबै कुरा हेर्दा सुधार गर्नुपर्ने कुराहरु के के देख्नुहुन्छ ? 
मलाई लागेको नि हरेक कुराहरु सुधार्ने ढंगले लागेको । समस्या सिर्जना गर्ने, समस्या थप्ने काम मात्रै भयो हरेक क्षेत्रमा । म कुनै एक क्षेत्रलाई मात्रै दोषी भन्दिन् । सबै क्षेत्रमा समस्या छ । सबै क्षेत्रमा परिवर्तन र रुपान्तरण भयो भनिन्छ । त्यसले जनजीवनलाई कति सहज बनायो ? कति जनतालाई सुविधा दियो ? उनीहरुको जीवनस्तर सुधार गर्न कति भूमिका खेल्यो ? त्यो कुराको मूल्यांकन हुनुपर्छ । मानिसहरु किन नेपालमा बस्न रुचाउँदैन ? सबै विदेश जान किन खोजीरहेको छ ? किन मानिसहरुमा निराशा र आक्रोस बढ्दो छ ? त्यो कुरा राज्य सञ्चालन गर्नेहरुले विचार गर्नुपर्ने कुरा हो । कुनै पेशा, व्यवसाय गरिरहेको मानिसमा समस्या आयो भने उसलाई सुधार गर्ने,  उसलाई शिक्षा दिने, सचेत गराउने भन्दा पनि कमजोरी खोजेर हानीहालौं भन्ने प्रवृत्ति यहाँका प्रशासक र नियामकहरुमा छ । एउटा सामान्य ट्राफिक प्रहरी लुकेर बसेर चिट काट्न पायो भने गर्व गर्छ । यस्तै कामकारवाही गरेर आफ्नो कार्यप्रगति माथि देखाउने संस्कार विकास भएको छ सबैतिर । हरेक व्यक्ति र संस्था स्वार्थी बन्दी गएको अवस्था छ । हाम्रो संस्थाहरु र संस्थाका प्रमुखहरुको विकास नै त्यसरी हुन थालेको छ ।