लगानी सम्मेलनमा निकासीयोग्य कृषि उपजमा लगानीका लागि आह्वान गर्नुपर्छ

पदम भण्डारी
सरकार तेस्रो लगानी सम्मेलनको तयारीमा जुटेको छ । सरकारले स्वदेशी तथा विदेशी लगानीकर्तालाई नेपालका आयोजनामा लगानी आह्वान गर्न आगामी वि.सं. २०८१ वैशाख ९ र १० गते काठमाडौंमा अन्तर्राष्ट्रियस्तरको सम्मेलन गर्ने तयारी गरेको छ । सरकारले अबको पाँच महिनामा सम्मेलन गर्ने सोच बनाइरहँदा त्यसको पूर्वतयारीका काम कति चुस्त हुन्छन् ? सोचेअनुरुप उपलब्धि हासिल होला कि नहोला ? भन्नेमा सबैको चासोको विषय बनेको छ । 

जानकारहरु भन्छन्, लगानी सम्मेलन आवश्यक छ तर त्यसका लागि पर्याप्त आन्तरिक तयारी जरुरी छ । लगानी आकर्षित गर्न चाहिने नीतिगत र कानुनी सहजता, सहज सेवाप्रवाहमार्फत आन्तरिक वातावरण निर्माण, झन्झटमुक्त प्रशासनिक र कर संरचना, बजार सुनिश्चिततासहित लगानी प्रतिफलको प्रत्याभूति, शो(केसमा राखिने आयोजनाको पूर्वतयारी लगायत विषयलाई सरकारले राम्ररी सम्बोधन गर्नुपर्छ र लगानीकर्तालाई विश्वस्त तुल्याउनुपर्छ । लगानी सम्मेलनको तयारी गर्दैगर्दा कृषिको विकासमा सरकारले देशमा प्रत्यक्ष वैदेशिक लगानी भित्राउन के कस्ता आयोजनाहरुमा विदेशी लगानी आकर्षित गर्न खोजेको छ भन्ने स्पष्ट हुनुपर्छ । सरकारले लगानी सम्मेलनका लागि केही महत्वपूर्ण आयोजनाहरु छनोट गरेर शो(केस समेत गर्ने तयारीमा जुटिरहेको बेला कृषि क्षेत्रको लगानीका सम्भावनाहरुबारे पनि शो–केस गर्नु जरुरी छ । 

लगानीमा सफलताहरुले थप घरेलु पूँजी परिचालन गर्छ र नेपालमा एक बलियो निजी क्षेत्रको विकास हुन्छ जो कृषि क्षेत्रको विकासका लागि कोशेढूङ्गा सावित हुनसक्छ । यद्यपि नेपालका लगानीकर्ताहरुले सामना गर्नुपरेको सबैभन्दा ठूलो चुनौती भनेको बजारका अवसरहरुको परिदृश्य, व्यवसायको आकार र दिर्घकालिन नीति एवं स्पष्टताको अभाव हो । नेपालको कृषि क्षेत्रको विस्तार दीर्घकालिन रुपमा सकारात्मक छ किनभने यो निर्वाहमुखी कृषिबाट व्यवसायिक कृषिमा रुपान्तरण हुँदै गैरहेको छ । कृषि क्षेत्र निर्वाहमुखी खेतिबाट व्यवसायिक खेती पद्धतिमा परिवर्तन हुँदैछ । यो वृद्धिको कारण उपभोक्ताहरुको बढ्दो माग, अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा नेपाली उत्पादनहरुको बढ्दो माग र कृषि बजारमा सरकारले नीजि क्षेत्रको लगानीलाई बढी जोड गर्नु आदि हुन् । कृषि क्षेत्रको लागि समग्र दृष्टिकोण सकारात्मक छ, तथापि कृषिको व्यवसायिकरणमा केही महत्वपूर्ण प्रणालीगत चुनौतिहरु छन् जसको समाधान नगरिकन कृषिमा व्यवसायिकरणको सम्भावना न्युन छ । 

कृषि क्षेत्रमा आधुनिक प्रविधिहरुको प्रयोग र आधुनिक कृषि सामग्रीको प्रयोग, जमिनको खण्डिकरणमा रोक, दक्ष जनशक्तिको परिचालन, पूर्वाधार सम्बन्धी चुनौतीहरु  र राजनीतिक हस्तक्षेप प्रमुख चुनौतीको रुपमा रहेका छन् । कृषि क्षेत्रमा बजार प्रणालीको महत्वपूर्ण अवयव “माग(आपूर्ति” विचको सन्तुलनमा समस्या छ जुन धेरैजसो निजी क्षेत्र गतिविधिको लागि एक अवसर हो । यसले घरेलु उत्पादन र प्रशोधन क्षमताहरु बढाएर नेपालमा खाद्यान्नको बढ्दो मागको पूर्ति गर्न पर्याप्त बजार अवसर प्रदान गर्नसक्छ । अहिलेको नेपालको कृषि बजार आयातमा निर्भर छ जसले वार्षिक रुपमा खर्वौं नेपाली मुद्रा अर्ध–प्रशोधित र प्रशोधन गरिएको खाद्यवस्तुको आयात गर्दछ। यो खाडलले नेपाली कृषिलाई बढी संगठित हुन र निजी क्षेत्रको उद्योगमा प्रवेश गर्न प्रोत्साहित गरेको छ । यद्यपि पूँजीमा पहूँचको कमी, विशेष गरि व्यवसायको प्रारम्भिक चरणमा जोखिम पूँजी कृषिको विकासको लागि बाधा हो। तसर्थ, वित्तीय र गैर(वित्तीय समर्थन उपलब्ध हुने कृषि व्यवसायहरुको विकास गर्ने अवसर छ ।

लगानी सम्मेलनमा कृषि उप–क्षेत्रहरुमा कृषि व्यवसाय अंतर्गत उन्नत तथा वर्णशंकर बीउ, दुग्ध, फलफूल, औषधीजन्य जडिबुटी, सुगन्धित बोट, मसला बाली, अदुवा, अलैंची र चिया उप(क्षेत्रहरुमा प्रशोधन उद्योग स्थापनाका लागि लगानी आकर्षित गर्नुपर्ने देखिन्छ । कृषि प्रशोधन प्रविधिमा लगानी गर्न लगानीकर्ताले चासो देखाए पनि हाल सीमित लगानी आकर्षित गर्ने उत्पादन र व्यापारलाई लक्षित गरि अनुदान दिनुपर्ने देखिन्छ । सरकारले खाद्य सुरक्षा बालीमा लगानीलाई प्रोत्साहन गर्ने भएकाले निजी क्षेत्रले मूल्य अभिवृद्धिको उच्च सम्भावना भएका बालीहरुमा चासो राखेको हुँदा लगानीकर्ताहरु निकासी योग्य प्राथमिकताका मूल्य श्रृंङ्खलाहरुमा अझ राम्ररी जोडिन चाहन्छन् । मूल्य अभिवृद्धि, घरेलु मागलाई समर्थन गर्न र अन्तर्राष्ट्रिय रुपमा प्रतिस्पर्धा गर्ने अभियानमा प्रशोधन प्रविधिहरुमा लगानी प्रवर्द्धन गर्नु आवश्यक छ।  

मूल्य श्रृंखला र गतिविधिको तुलनात्मक अवस्थाले कृषिका यी उप(क्षेत्रहरुमा अधिक व्यवसायिक र संगठित गतिविधि देखाउँछ । बीउबिजन र दुग्ध उप(क्षेत्रहरुमा कृषि व्यवसायले घरेलु बजारहरुका साथै फलफूल प्रशोधन, चियामा घरेलु र अन्तर्राष्ट्रिय बजारको माग पुरा गर्न मद्दत गर्छ भने औषधीजन्य र मसला बालीहरुमा मुख्य रुपमा अन्तर्राष्ट्रिय बजारहरुमा माग बढी छ । कृषिको कुन क्षेत्रमा विदेशी लगानी भित्र्याउन सकियो भने छरिएर रहेका साना किसानहरुलाई संगठित गर्न सकिन्छ भन्ने कुरालाई समेत ध्यान दिनुपर्ने हुन्छ । कृषि क्षेत्रमा विदेशी लगानी भित्र्याउन प्रोत्साहनका लागि साना किसानहरुको संस्थागत व्यवस्थाले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको हुन्छ । दीर्घकालीन रुपमा बलियो संस्थाहरुको विकास गरेर विदेशी लगानी प्रवर्द्धन गर्नुपर्छ । यी संस्थाहरुले एकिकृत उत्पादन योजनाहरु बनाएर स्थापित हुन जरुरी छ । कृषि सहकारीहरु यसको बलियो माध्यम हुनसक्छन् । 

धेरै देशहरुको उदाहरणले के देखाएको छ भने कृषिमा प्रत्यक्ष विदेशी लगानीले त्यस देशको खाद्य सुरक्षा प्रणालीमा नकारात्मक असर देखाएको छ । कृषि निर्यातमा बलियो ट्रयाक रेकर्ड भएका देशहरुमा पनि कृषि क्षेत्रमा विदेशी लगानी प्रवाह नगण्य रहेको बताउँछ। ब्राजिल, नेदरल्याण्ड, भारत, थाइल्याण्ड, अष्ट्रेलिया र संयुक्त राज्य अमेरिका केही उदाहरणहरु हुन् । उद्योग विभागको पछिल्लो तथ्याङ्कअनुसार आर्थिक वर्ष २०७६–७७ मा नेपालमा पाँच हजार ५२ बैदेशिक लगानी भएका आयोजनाहरु थिए । ती मध्ये सेवा क्षेत्रले सबैभन्दा धेरै आयोजना आकर्षित गरेको थियो भने कृषि र वनमा आधारित क्षेत्रले जम्मा २८८ वटा मात्र प्राप्त गरेको थियो । यसबाहेक प्रति आयोजना लागत र रोजगारी सृजना गर्ने कुरामा पनि कृषि र वनमा आधारित परियोजनाहरु सबैभन्दा कम रहेको छ । त्यसैले कृषि क्षेत्रमा विदेशी लगानी प्रवर्द्धन गर्दा नियामक व्यवस्था बलियो र चुस्तदुरुस्त बनाउनु जरुरी छ । नेपालले कृषिमा नीति र नियमनको लागि स्वतन्त्र बजार दृष्टिकोण अनुशरण गर्नुपर्छ । नीति निर्माण र नियमन केन्द्रित हुनुपर्छ । 

नेपाललाई लगानीको गन्तव्यका रुपमा चिनाउन सरकारले तेस्रो पटक लगानी सम्मेलन गर्ने भएको हो । यसअघि पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’ प्रधानमन्त्री रहेका बेला वि.सं. २०७३ फागुन १९ र २० तथा केपी शर्मा ओली प्रधानमन्त्री हुँदा वि।सं। २०७२ चैत १५ र १६ गते लगानी सम्मेलन आयोजना भएको थियो । यतिखेर विदेशी लगानीकर्तामाझ लगानीको सुरक्षा र प्रतिफल ग्यारेन्टीमार्फत आँफूप्रतिको विश्वासनियता देखाउने कार्यमा सरकार लागिपरेको छ । लगानी सम्मेलन गर्ने र लगानीका लागि वातावरण बन्यो भने हामीले सोंचेजस्तो लगानी भित्रिन सक्छ । लगानीकर्तालाई सुविधा दिन आवश्यक छ । नेपालसँग अरु देशको भन्दा राम्रो अवसर र मौका छ भनेर भन्न सक्नुपर्‍यो । सरकारले वातावरण बनाउन पहल र वैदेशिक लगानीका लागि एकदमै खुला रुपमा जानुपर्छ । लगानी सम्मेलन गर्नका लागि विदेशी लगानीकर्तालाई रेड कार्पेट बिछ्याएर आह्वान गर्नुपर्छ ।

(लेखक भण्डारी स्वीसकन्ट्याक नेपालमा बरिष्ठ सल्लाहकारको रुपमा कार्यरत छन् । उनका अनुसार उल्लेखित विचार निजी हुन् । यसले संस्थागत नीति तथा धारणा प्रतिनिधित्व गर्दैन ।)